Духтари тоҷик стартапе пешниҳод кардааст, ки аз дуздии барқ пешгирӣ мекунад. Лоиҳаи ӯ аллакай 5 миллион доллар арзёбӣ шудааст
Наҷима Ноёфтова зодаи Душанбе аст. Ӯ дар ибтидо ният надошт, ки зиндагии худро бо технология пайванд диҳад, аз ин лиҳоз ихтисоси ҷомеашиносиро интихоб кард. Аммо баъди хатми донишгоҳ дар як ширкати IT ба ҳайси мутахассис оид ба кормандони нав ба кор даромад ва ба зудӣ дарк кард, ки мехоҳад жарфтар вориди ин соҳа шавад. Ӯ ба стартапи тоҷикистонии zypl.ai ҳамроҳ шуд ва аз ёвари бунёдгузор (CEO) то директори иҷроияи идора расид. Аз охири соли 2024 бошад, ӯ стартапи худро бо номи epsilon3.ai роҳандозӣ намуд, ки ба эҷоди моделҳои пешгӯикунанда машғул буда, асосан бо ниҳодҳои давлатӣ GovTech кор мекунад.
Наҷима ба масъулини лоиҳаи муштараки Digital Business ва Astana Hub “Достони 100 стартапи Осиёи Марказӣ» нақл кард, ки чаро якбора ба соҳаи IT ворид нашуд ва чӣ гуна epsilon3.ai, ки татбиқи дурусти он метавонад аз дуздии оммавии барқ пешгирӣ кунад, пайдо шуд. Ӯ ҳамчунин гуфт, ки татбиқи лоиҳа дар мақомоти давлатӣ чӣ душвориҳо дошт ва чаро густариши он дар бозорҳои Аврупо баррасӣ намешавад.
«Бовар доштам, ки IT танҳо барои мардон аст»
– Наҷима, бароятон роҳ ба бахши IT аз куҷо оғоз шуд?
– Соли 2018 мактабро хатм кардам ва пеши интихоби муҳиме қарор доштам: ба куҷо дохил шавам? Гарчанде ки дар равияи риёзӣ мехондам, итминон доштам, ки кор дар соҳаи IT танҳо барои мардон аст ва ҷойи ман нест. Аз ин рӯ, ба Донишгоҳи давлатии иҷтимоии Русия дар Москав, ба факултаи “Ҷомеашиносӣ» (Сотсиология), дохил шудам.
Ҳангоми таҳсил барои таҷрибаандӯзӣ кам-кам кор мекардам. Вақте дар курси чаҳорум таҳсил мекардам, қарор додам, ки кори доимӣ ёбам. Ба ҳайси ҷалбкунандаи кормандони IT ба як агентӣ қабул шудам. Дар раванди кор бештар бо front-end ва back-end таҳиягарон суҳбат мекардам, вале ҳамчунин бо муҳандисони ML, AI-мудири маҳсулот ва дигар мутахассисони соҳаи ҳуши маснӯӣ низ вохӯрдам. Он вақт низ фикр мекардам, ки соҳаи AI барои ман нест, вале фаҳмидам, ки мехоҳам дар он сӯйи IT ҳам бошам — на танҳо коргар барои онҳо, балки ҷузъи ин соҳа.
Пас аз хатми донишгоҳ ба Тоҷикистон баргаштам ва ба кори фосилавӣ оғоз кардам. Баъди чанде дарк кардам, ки чизеро бояд тағйир дод. Ба омӯзиши мудирияти маҳсулот шуруъ ва пайдо кардани кори ҳузурӣ оғоз кардам, зеро фаҳмидам, ки кори фосилавӣ ба ман мувофиқ нест.
– Кадом ихтисосҳоро баррасӣ мекардед?
– Ба ҷойи кори холии зиёд таваҷҷуҳ кардам, вале хости ман ин буд, ки дар ташкилоти байналмилалӣ кор кунам. Як дӯсти наздикам таҷрибаи кор дар дастаи zypl.ai дошт ва ба ман маслиҳат дод, ки ба онҳо муроҷиат кунам. Ман як вазифаро тасодуфан интихоб карда, ҳолнома фиристодам.
Бо ман масъули бахши кормандон (HR) тамос гирифт. Ба ӯ фаҳмонидам, ки таҷрибаи мустақими кор дар соҳаи IT надорам, вале хеле мехоҳам ҷузъи дастаи онҳо бошам. Дар натиҷа, ба ман ду вазифа пешниҳод карданд: мудири дафтар ё ёвари муассис (CEO). Албатта, ман дувумашро интихоб кардам ва тақрибан як сол ёвари Азизҷон Азимӣ будам.
Дар ин муддат кори стартапро жарф омӯхтам, таҷриба ва малакаи зиёде гирифтам. Аз ин рӯ, баҳори соли гузашта, вақте дар дохили ширкат холдинги A7Sigma таъсис меёфт, маро ба вазифаи мудири иҷроияи идораи A7σ таъйин карданд. Баъдтар директор шудам. Дар ҷараёни кор бо дастаамон ғояи таъсиси epsilon3.ai ба вуҷуд омад — стартапе, ки баъдан дастаи A7σ рушд дод.
«Моделҳои мо то 99% дақиқанд»
– Ҳоло epsilon3.ai чӣ пешниҳод мекунад?
– Мо бо истифода аз zGAN — тавлидгар ё таҳиягари маълумоти сунъӣ, ки дастаи R&D дар zypl.ai офаридааст, барои ниҳодҳои давлатӣ таҳлил ва пешгӯйӣ таҳия мекунад. Ин технология ба оилаи GAN (Generative Adversarial Network) мансуб аст — шабакаҳои тавлидӣ бо рақобати дохилӣ, ки бар асоси принсипи назарияи бозиҳо кор мекунанд. GAN аз ду қисм иборат аст: тавлидгар ё таҳиягар, ки маълумоти сунъии монанд ба воқеӣ эҷод мекунад ва санҷишгар (discriminator), ки фарқи маълумоти тавлидиро аз воқеӣ меомӯзад.
Хусусияти фарқкунандаи zGAN дар он аст, ки он метавонад outlier-ҳо (объектҳои ғайримуқаррарӣ дар маҷмӯи омӯзишӣ, ки аз дигар маълумотҳо фарқ мекунанд) тавлид кунад. Дар омӯзиши мошинӣ чунин маълумотҳоро одатан хориҷ мекунанд, зеро онҳо метавонанд ба модел таъсири номатлуб расонанд. Аммо мо, баръакс, бо истифода аз маълумоти сунъӣ чунин outlier-ҳоро илова мекунем, то дигаргунӣ нисбат ба меъёрро ошкор кунем. Масалан, ҳамкории мо бо як ширкати энергетикӣ, zGAN нишон медиҳад, ки дар куҷо метавонад тағйироти ғайричашмдошт рух диҳад — мисли болоравии ногаҳонии истеъмол, пастравии он ё истифодаи барқ дар ҳолати ба сифр баробар будани нишондиҳандаи ҳисобкунакҳо.
Барои мисол, мо бозори Ӯзбекистонро таҳлил кардем. Тибқи маълумоти расмии соли 2024 дар ин кишвар ба маблағи 108 миллион доллар барқ дуздида шудааст. Агар системаи мо тавонад танҳо 20–30% -и ин миқдор барқи дуздиро ошкор кунад, даҳҳо миллион доллар сарфа мешавад.
– Яъне epsilon3.ai ва zypl.ai бар асоси як технология кор мекунанд. Пас чаро лозим буд стартапи ҷудогона таъсис дода шавад?
– Дар аввал, zGAN танҳо барои иҷрои вазифаҳои технологияҳои молиявӣ (fintech) сохта шуда буд. Аммо дар ҷараёни рушд маълум шуд, ки ин технология иқтидори бузург дорад ва метавонад дар соҳаҳои дигар низ истифода шавад — аз ҷумла, дар хидматрасониҳои рақамии давлатӣ (GovTech). Бо вуҷуди ин, zypl.ai ба технологияҳои молиявӣ тамаркуз дорад ва наметавонист фаъолияташро ба самти давлатӣ васеъ кунад. Аз ҳамин сабаб, мо қарор додем лоиҳаи нав — epsilon3.ai-ро ҷудо намоем, то дар самтҳои дигар рушд кунад.
– Бархӯрди ниҳодҳои давлатӣ ба маҳсулоти шумо чӣ гуна буд?
– Агар мустақим ба мизоҷон муроҷиат кунӣ, қариб ҳамеша ба муқовимати сахт дучор мешавӣ. Аз ин рӯ, мо стратегияро дигар кардем ва ба истифодаи пурраи имкониятҳое пардохтем, ки экосистемаи IT-и Осиёи Марказӣ медиҳад. Дар охири соли 2024 мо ба Industrial AI Accelerator ариза додем — барномае, ки бо дастгирии Вазорати саноат ва рушди инноватсионии Қазоқистон роҳандозӣ шудааст. Ин барнома бахши тиҷорат ва ниҳодҳои давлатиро барои амалӣ кардани лоиҳаҳои муштарак муттаҳид мекунад. Маҳз дар он ҷо мо аввалин мизоҷи худ — ширкати қазоқистонии энергетикии Karabatan Utility Solutionsро пайдо кардем ва ба онҳо намунаи омӯзишии барномаамонро пешниҳод намудем.
Пас аз он дигар мизоҷон худашон ба мо муроҷиат карданд — аллакай бо дархостҳои мушаххас. Бисёре аз онҳо бо фаъолияти zypl.ai шинос буданд. Ва зикри номи zypl.ai, ки дар соҳаи ҳуши маснӯӣ ва технологияҳои молиявӣ таҷрибаи байналмилалӣ дорад, боварии мизоҷонро ба мо афзоиш медод. Ба ҷуз ин, ба мо Astana Hub низ хеле кӯмак кард. Масалан, дар чанд моҳи охир, бо дастгирии онҳо мо лоиҳаамонро дар назди президенти Қазоқистон, подшоҳи Урдун ва шаҳрдори Душанбе муаррифӣ кардем. Ман ҳоло дар Остона қарор дорам, аз ин рӯ бисёр дархостҳо мустақим меоянд. Масалан, ахиран вазорати энергетикаи Қазоқистон моро барои мулоқот даъват кард.
– Ба ғайр аз ниҳодҳои давлатӣ, боз кӣ метавонад мизоҷи шумо бошад?
– Яке аз аввалин ҳамкории мо бо ширкати энергетикии Қазоқистон - Karabatan Utility Solutions буд, ки ба истеҳсол ва фурӯши барқ машғул аст. Моделҳои мо то 99% дақиқанд ва метавонанд на танҳо дар энергетика, балки дар дигар соҳаҳо низ истифода шаванд. Масалан, пешгӯии эҳтиёҷот барои Smart City — яке аз корҳои беҳтарини мо мебошад. Илова бар ин, мо ҳоло самти B2B-ро низ фаъолона рушд медиҳем. Мизоҷи мо метавонад ҳар гуна тиҷорате бошад, ки мехоҳад амалиётҳои дохилии худро содда кунад. Барои мисол, алҳол мо бо операторони телекоммуникатсионӣ лоиҳаҳои санҷишӣ мегузаронем.
«Агар мехоҳӣ барои давлат чизе созӣ — онро ройгон соз»
– Барои кор аз мизоҷон ба шумо чӣ гуна маълумот лозим аст?
– Ҳама чиз аз дархости муштарӣ вобаста аст. Масалан, агар шумо хоҳед, ки ҳаҷми истифодаи барқро дар як ноҳия ё шаҳр пешгӯйӣ кунед, барои таҳлили муфассал ба мо маълумот дар бораи харҷи ҳар як истифодабаранда ё хона, ҳадди ақал барои як сол, беҳтараш барои се сол лозим аст. Агар маълумот ҳаррӯза бошад — хуб, агар соат ба соат бошад — боз ҳам беҳтар.
Масалан, дар яке аз лоиҳаҳо мо маълумоти солонаи соат ба соати 15 ҳазор истифодабарандаро гирифта, ҷойҳои холии маълумотро бо рақамҳои сунъӣ пур кардем ва ба 99% дақиқии модели пешгӯикунанда ноил шудем.
– Ин маълумоти хеле ҳассос аст. Чӣ тавр муштариёнро бовар мекунонед, ки онро ба шумо пешниҳод кунанд?
– Мо маълумотро бидуни ошкор кардани ҳуввият дастрас мекунем. Ягон маълумоти шахсӣ, мисли ном, суроға ё рақамҳои тамос ба мо лозим нест. Аз тарафи худ, мо тамоми чораҳоро меандешем, то ҳатто ин навъи маълумот ҳам махфӣ ва маҳфуз монад.
– Баъзан намояндагони сохторҳои давлатӣ ба ҷавонон, хусусан ба занон бо шубҳа менигаранд. Оё шумо бо табъиз рӯ ба рӯ шудед?
– Хушбахтона, дар тӯли фаъолияти ман дар соҳаи стартап ҳеҷ гоҳ бо табъизи ҷинсӣ рӯ ба рӯ нашудам. Аммо бо назардошти ҷавониам ба ман бо шубҳа менигаристанд — лозим меомад, ки мутахассиси хуб буданамро исбот кунам. Сабаби ин гуна шубҳаро албатта мефаҳмам: кори муҳимро ба дастаи ҷавон бовар кардан осон нест. Бо ин вуҷуд, дар экосистемаи стартапҳо аксари муассисон синнашон аз 30 бештар нест. Худи Азизҷон Азимӣ низ соҳибкори ҷавон аст, ки аллакай натиҷаҳои бузург ба даст овардааст. Аз ин рӯ, бисёриҳо ба мо ҳамчун ба дастаи ӯ бовар доранд.
– Бо кадом душвориҳо бештар рӯ ба рӯ мешавед?
– Бузургтарин мушкил ин бюрократия (монеаҳои идорӣ) аст. Дар бахши давлатӣ масъулини қабули қарор зиёданд, ки боиси суст шудани раванди гуфтушунид ва бастани шартномаҳо мешавад. Тамоси мустақим бо шахси масъул, ки қарори ниҳоиро қабул мекунад, хеле душвор аст. Боре ба мо гуфтанд: «Агар мехоҳӣ барои давлат коре анҷом диҳӣ — ройгон бикун». Мо ба ин маслиҳат гӯш додем: аввал намунаҳои ройгон сохтем, то эътимод ба даст орем ва кордонии худро дар амал исбот кунем. Танҳо баъд аз он ба ҳамкориҳои тиҷоратӣ гузаштем. Ҳоло аз ин стратегия дур мешавем — зеро таҷриба ва намунаи корҳои кофӣ дорем.
Бояд иқрор шавам, ки баъзан эҳсоси аз ҳам мутафовит дорам: ё аз ҳад зиёд илҳом мегирам, ё фикр мекунам, ки ҳеҷ натиҷае ҳосил намешавад. Баъзан ин ҳолат дар як ҳафта чанд маротиба рух медиҳад. Мо чанде пеш дар Silkway Accelerator — барномаи Astana Hub ва Google for Startups ширкат кардем ва мураббиҳо гуфтанд, ки чунин эҳсосот барои соҳибкорон комилан табиӣ аст. Дар давраи акселератсия (рушди босуръати ҷисми зинда) лоиҳаи мо тағйироти мусбати зиёд дошт. Дар оғоз мо худро ҳамчун стартапи «пешгӯинамоӣ» муаррифӣ мекардем, аммо бо гузашти вақт фаҳмидем, ки мо ба AI Lab табдил ёфтаем — марказе, ки тамоми марҳилаҳоро дар бар мегирад: аз таҳлил ва ташхиси маълумот то рушд ва татбиқи пурраи ҳуши маснӯӣ.
– Оё epsilon3.ai рақиб дорад?
– Дар Осиёи Марказӣ миёни стартапҳо тамоюли рӯзафзун вуҷуд дорад — ҳама мехоҳанд ба бахши давлатӣ ворид шаванд. Эҳтимол, баъзеҳо роҳи ҳалли монанд дошта бошанд, аммо технологияи zGAN то ҳол танҳо ба мо дастрас аст. Дар аввал epsilon3.ai бо намунаи Palantir Technologies сохта шуд — ширкати амрикоие, ки нармафзори таҳлили маълумот месозад. Ҳоло онҳо ҳам рақиб ва ҳам манбаи илҳоми мо ҳастанд. Аммо дар Осиёи Марказӣ онҳо фаъолият намекунанд.
«Чунин ҳаҷми кор наметавонад ҳамагӣ $200 арзиш дошта бошад»
– Теъдоди мизоҷони шумо чӣ қадар аст?
– Айни замон шартномаҳои имзошуда надорем, зеро давраи бастани созишномаҳо дар бахши давлатӣ хеле тӯлонӣ аст. Аммо мо танҳо дар ҳолати пардохти ҳақ ба таҳияи намуна розӣ мешавем.
– Шумо чӣ гуна мехоҳед аз лоиҳаатон даромад ба даст оред?
– Мо кӯшиш дорем, ки бозори бахши давлатиро ба модели хидматии нармафзор SaaS (Software as a Service) тавъам диҳем. Одатан чунин амал мекунем: аввал модел ва интерфейс месозем, баъдан барои мизоҷ панелҳои идоракунӣ таҳия мекунем ва дар ҳолати зарурӣ маҳсулотро мунтазам нав мекунем — масалан, вақте маълумоти нав илова мешавад. Мо ба шароити мизоҷон осон мутобиқ мешавем: баъзе ширкатҳо наметавонанд бо формати SaaS кор кунанд, зеро қоидаҳои дохилии онҳо иҷозат намедиҳад. Масалан, ҳоло бо яке аз мизоҷон дар бораи end-to-end сӯҳбат дорем — вақте ки маҳсулотро пурра «аз оғоз то анҷом» месозем ва баъд аз он аз лиҳози техникӣ дастгирӣ мекунем.
– Нархи миёнаи обуна чӣ қадар хоҳад буд?
– Ҳар лоиҳа инфиродӣ ва нархи ниҳоӣ аз ҳаҷм ва мураккабии вазифаҳо вобаста аст. Аммо ҳатто барои намуна, сухан аз якчанд ҳазор доллар меравад, зеро мо барои ҳар мизоҷ корро аз сифр анҷом медиҳем. Бисёр вақт маълумоте, ки ба мо медиҳанд, «хом» аст — бояд тозакорӣ, сохторбандӣ ва барои коркард омода шавад. Баъд аз он аз сифр модел месозем, ки махсус барои эҳтиёҷоти муштарӣ мутобиқ карда мешавад ва барои он интерфейси инфиродӣ таҳия мекунем. Ин ҳаҷми кор наметавонад $200 арзиш дошта бошад.
«Бо арзёбии 5 миллион доллар 175 ҳазор доллар сармоя ҷалб кардем»
– Лоиҳа бо кадом маблағ рушд кард?
– Дар аввал мо бо дастгирии дастаи холдинги A7Sigma фаъолият мекардем, аммо дар моҳи марти соли ҷорӣ сармояи аввалини худро гирифтем — $175 ҳазор бо арзёбии $5 миллион. Мо аз ҷониби ду сармоягузор пуштибонӣ ёфтем — фонди қазоқистонии White Hill Capital ва Battery Road аз Сингапур.
– Раванди гуфтушунид бо сармоягузорон чӣ қадар тӯл кашид?
– Фикр мекунам, мутмаин кардани сармоягузорон душвор набуд. Онҳо ба ғояи мо қариб фавран бовар карданд. Ғайр аз ин, ҳарду фонд zypl.ai-ро хуб мешиносанд, бинобар ин аз оғози гуфтушунид то дастрас кардани маблағ чанд моҳ гузашт. Саволи асосии сармоягузорон ин буд, ки дар кадом соҳаҳои дигар zGAN метавонад татбиқ шавад. Ба ғайр аз ин, онҳо санҷиши пурраи даста (due diligence) гузарониданд.
– Сармояи ҷалбшуда ба куҷо равона шуд?
– Пеш аз ҳама ба рушди даста. Ҳоло дар epsilon3.ai тақрибан 10 нафар фаъолият доранд. Мо мутахассисони баландихтисосро аз кишварҳои гуногун ҷалб кардем, ки бо кӯмаки онҳо лоиҳаҳоро боз ҳам зудтар амалӣ месозем. Пештар барои сохтани як намуна як моҳ сарф мешуд, ҳоло бошад — дар ду ҳафта анҷом медиҳем. Бо зиёд шудани ҳайат, имкониятҳоямон низ васеъ шуданд. Агар қаблан танҳо моделҳои пешгӯинамоӣ месохтем, ҳоло дар даста мутахассисони AI-агентҳо низ дорем — ва ин дархости маъмул аз ҷониби муштариён аст, ки мо акнун қодирем иҷро кунем.
– Шумо кай ба марҳилаи нав оғоз мекунед?
– Мо ҳоло ҳам дар раванди ҷалби сармоя қарор дорем ва ният дорем, ки даври ибтидоии сармоягузориро ба маблағи $400 ҳазор пӯшонем. Мо аллакай аз чанд фонди сармоягузории Осиёи Марказӣ пешниҳоди пешакӣ дорем. Ин маблағ барои рушди тиҷорат (business development) ва кушодани офисҳо дар Тоҷикистон ва Қазоқистон истифода мешавад.
– Нақшаҳои минбаъдаи лоиҳа чӣ гунаанд?
– Самти асосии мо — рушд дар Осиёи Марказӣ аст. Мо аллакай як қатор лоиҳаҳои санҷишии муваффақ амалӣ кардем ва ҳоло мехоҳем онҳоро ба лоиҳаҳои саряовар табдил диҳем. Ҳадаф ин аст, ки то як нуқтаи устувори фоида расем, то тавонем сармоягузории бештар ҷалб кунем ва пас аз он — ба бозори Ховари Миёна ворид шавем. Ба ин наздикиҳо ба бозори Аврупо ворид шуданро баррасӣ намекунем, зеро он ҷо маҳдудиятҳои сахти бюрократӣ дар бахши ҳуши маснӯӣ мавҷуданд. Мумкин аст баъдтар ҷойҳои дигарро баррасӣ кунем, аммо танҳо пас аз расидан ба ҳадафҳои аввалия. Барои мо муҳим аст, ки ҳама чиз пайдарпай ва боэътимод иҷро шавад.